Đi dạy học từ năm 18 tuổi (từ 1954), từ đó đến nay, già nửa thế kỷ, không một ngày tôi xa rời giáo dục nhà trường. Hàng ngàn năm nay, trong giáo dục độc tôn một triết lý này: Nhà trường là nơi chuẩn bị cho học sinh vào đời! Tôi nghi triết lý này lắm và cứ bứt rứt vì nó, nhưng cỏ thể làm gì được, một thầy giáo dạy toán cho trên dưới một trăm học sinh mỗi năm?
Sau 15 năm đứng lớp, năm 1968 tôi đi làm nghiên cứu sinh ở Liên Xô, có cơ hội chuyên sâu vào tâm lý học sư phạm. Tôi vào thư viện, ôi chao, sách vả sách, sao nhiều đến thế, sách nào cũng có, bên “ta” bên “tây” đều cỏ, đọc ai cũng được. Ham của lạ, tôi ngấu nghiến đọc nhiều tác giả phương Tây. Một hôm, tình cờ đọc một bài về John Dewey, bắt gặp tư tướng này: Nhà trường là nơi học sinh đang sống cuộc sống thực. Tôi thờ phào, xong rồi! Người ta nói to lên rồi!
Những năm đứng lớp, tôi luôn luôn tự hỏi mình: Liệu có ích gì cho học sinh? Nghĩ về lợi ích người ta gọi là tư tưởng thực dụng, có ý chê nhưng tôi lại hết sức bận tâm với nó. Cái mối lo thực dụng vì “lợi ích” của học sinh từng xui tôi làm nhiều việc bên ngoài môn toán tôi dạy. Tôi cùng học sinh chơi thế thao, đi căm trại, đi gặt mùa giúp dân… Có lần, tan học buổi sáng, đã chiều con chưa về nhà, bố mẹ nháo nhác. Đến trường thì thấy tôi đang kể cho cá lớp nghe chuyện Ruồi Trâu từ bản dịch viết tay.
Nay có cơ hội thay triết lý “chuẩn bị” bàng triết lý “sống thực”, thay cái cao cả đánh cược về một tương lai mơ hồ bàng cái có thật trần thế ngay bây giờ, ngay ngày hôm nay. John Dewey nói to lên rằng nhà trường là nơi học sinh đang sổng cuộc sống thực, tôi hiểu là sống với hạnh phúc thực với đau khô thực, hạnh phúc và đau khổ ngay bây giờ, ngay ngày hôm nay! Cái tư tưởng “thực dụng” ấy, kể ra tôi từng nghĩ đến, cùng đã làm rồi, ngặt nỗi, chưa đủ trí tuệ nhìn thấy nó ở tận đáy biển cả cuộc đời để dám nói to thành lời.
Trong hơn 30 năm, từ khi mở trường Thực nghiệm, tôi vẫn luôn luôn hỏi và tìm câu trả lời bàng việc làm:
– Giáo dục nhà trường đem lại lợi ích gi cho trẻ em, cho gia đình em, cho cả xã hội?
– Trẻ em liệu có thực có được lợi ích ấy không?
– Liệu em nào ở bất cứ vùng đắt nào của Tổ quốc Việt Nam cũng được hưởng lợi ích ấy không?
– Tôi nghĩ đơn giản thôi, nếu đi học mà không có thếm lợi ích gì thì đi học để làm gì? Và một câu hỏi cho cả lương tâm lẫn trí tuệ Thầy giáo: Lợi ích ấy học sinh lấy từ đâu ra?
